به گزارش خبرنگار مهر، نشر تاریخ ایران کتاب «تاریخ قاجاریه» امامقلی میرزا قاجار را به کوشش علیرضا نیک‌نژاد با شمارگان هزار نسخه، ۲۵۸ صفحه و بهای ۷۰ هزار تومان منتشر کرد. این اثر تاریخ ایل قاجار است تا زمان به حکومت رسیدن آنان و در نهایت مرگ فتحعلیشاه قاجار.
امامقلی میرزا از شاهزادگان قاجاری است. پدرش بدیع الزمان میرزا (ملقب به صاحب اختیار) نام داشت و جدش محمدقلی میرزای ملک‌آرا (پسر دوم فتحعلیشاه که حاکم مازندران و استرآباد) بود. علیرغم اینکه درباره پدر و جد امامقلی میرزا اطلاعات کافی وجود دارد، درباره شخص خودش اطلاعات و اسناد چندانی در دسترس نیست و می‌توان گفت که او از شاهزادگان تقریباً گمنام قاجاری است.
یک دلیل برای گمنام بودن او شاید این باشد که خانواده بدیع الزمان میرزا به سبب توطئه علیه محمدشاه از نظرها افتادند. روایت است که به سال ۱۲۵۰ قمری، قائم‌مقام فراهانی محمدقلی میرزای ملک‌آرا را به بهانه شرکت در مراسم تاج‌گذاری محمدشاه قاجار به تهران دعوت کرد و سپس به همدان تبعیدش کرد و مُلک‌آرا تا آخر عمر در همدان به سر برد.
اما مختصر اطلاعاتی که درباره امامقلی میرزا وجود دازد ماخوذ از منابعی چون «تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز» اثر نادر میرزا (برای امامقلی) و همین کتاب «تاریخ قاجاریه» است.
به نظر می‌رسد که امامقلی میرزا دوران کودکی را از زمانی که پدرش بدیع الزمان میرزای ملقب به اسپهبد، صاحب اختیار استرآباد در رکاب پدرش محمدقلی میرزا ملک آرا حکمران دارالمرز مازندران بود، در مازندران به سر می‌برد و گویا بعد از مرگ مادرش از مازندران مهاجرت کردند و بعد از برکناری ملک آرا به جرم همدستی با مدی تاج و تخت و توطئه علیه شاه جدید (محمد شاه) به همراهی گروهی از شاهزادگان همچون جهانگیر میرزا صاحب «تاریخ نو» (این کتاب با تصحیح زنده‌یاد عباس اقبال آشتیانی منتشر شده است) به اردبیل تبعید شدند و بعد از آن نیز به تبریز فرستاده و حبس نظر شدند.
او در اواخر حیاتش در تبریز تصمیم می‌گیرد که دست به تألیف تاریخ قاجاریه بزند و در متن خود البته به خوبی نقش قائم مقام فراهانی در جریان دستگیری و کور کردن شاهزادگان را به تصویر می‌کشد و روایت می‌کند.
منابع مورد استفاده نویسنده برای نگارش تاریخ قاجاریه
امامقلی میرزا در نگارش تاریخ قاجاریه از دو گونه منابع استفاده کرده و به قول مصحح کتاب در استفاده از منابع، نویسنده‌ای راست گفتار و امانتدار است، چنانکه تک‌تک منابع مورد استفاده را ذکر می‌کند. بنابراین این منابع به دو دسته تقسیم می‌شود: «منابع تاریخی و جغرافیایی» و «تاریخ شفاهی». از جمله منابع تاریخی و جغرافیایی مورد استفاده نویسنده می‌توان به این آثار اشاره کرد: «جهانگشای جوینی»، «جامع التواریخ رشیدی»، «نزهت القلوب» حمدالله مستوفی، «تذکره دولتشاه سمرقندی»، «تاریخ صفویه»، «تاریخ شاه صفی» تألیف ابوالمفاخر بن فضل الله حسینی تفرشی، «تاریخ جهان آرا» احمد غفاری قزوینی، «تذکره آتشکده» لطفعلی بیک بیگدلی، «اکسیر التواریخ» اعتضادالسلطنه، «شمایل خاقان» میرزا علی حسینی، «روضه الصفا» رضاقلی خان هدایت، «ناسخ التواریخ» میرزا تقی سپهر کاشانی و...
علاوه بر آن نویسنده از منابع و افرادی یاد می‌کند که به نظر می‌رسد که غیر مستقیم مأخوذ از منابع دیگر باشد، مانند: تاریخ حسن جان اصفهانی که یغما نام در تاریخ مآثر آل عثمان، تواریخ عرب و عجم از قبیل شاهنامه و معجم و تاریخ طبری و ابن جوزی و دینوری و فردوسی و عبد یغوث جاهلی و وزیر ایران حاتم بیک اردوبادی و در مورد فتح گنجه میرزا احمد کفرانی اصفهانی و قصیده فتحنامه از قائم مقام مشعر بر استهزاء امین الدوله وزیر اصفهانی.
امامقلی میرزا از دو نفر به عنوان منبع شفاهی در ذکر موضوعات تاریخی نام می‌برد: یکی میرزارحیم خطیب اهری است و دیگری در جایی از کتاب، از پدر خود نام می‌برد و واقعه تاریخی از او نقل می‌کند.
علت تالیف «تاریخ قاجاریه»
دلیل تألیف تاریخ قاجاریه بر اساس تصریح خود امامقلی میرزا در مقدمه کتاب اختلاف در اصل و ریشه ایماق قاجار و مهمل نویسی نویسندگان بوده است:
«چنین گوید بنده خاکسار امامقلی قاجار که مورخین ایران را در اصل این چنین اصیل ایماق قاجار اختلاف است و به طوری مهمل و بی ربط نوشته‌اند که اکثر دانشمندان روزگار از حسب و نسب این بزرگان بی خبرند و عامه و خاصه چنان دانند که قاجاریه در این ازمنه جدیده از استرآباد و مازندران طلوع کرده‌اند و در سوابق ازمنه در سایر بلاد ایران اسمی و رسمی نداشته‌اند، چه اکثر مورخین ملتفت به ماثر و زحمات بزرگان قاجار نشده‌اند و ما بعون الله در کمال راستی وقایع محاربات و جان سپاری آن فوارس معارک را فرداً فرداً بیاوریم که بر خوانندگان واضح شود که این مردم چه رنج‌ها در راه دین و دولت برده‌اند تا دین مبین امامیه را در ایران به عهد پادشاهان صفوی نژاد در این مملکت پادار نموده‌اند. در مقدمه گفتار سایر مورخین را بعینه نقل می‌داریم که ناظرین را بصیرتی پدید آمده رنج این بنده ضایع شود بالله التوفیق.»
نسخه شناسی تاریخ قاجاریه
علیرضا نیک‌نژاد در مقدمه خود بر این کتاب درباره نسخه‌شناسی این تاریخ چنین نوشته است: «با جستجو در مراکز نسخ عملی، تنها یک نسخه از تاریخ قاجاریه را شناسایی کردیم و آن نسخه موجود در گنجینه نسخ خطی کتابخانه ملی ایران، نسخه‌ای با عنوان «تاریخ قاجاریه» به شماره ۱۰۹۱۴ محفوظ است که با توجه به صفحه دوم نسخه که برچسب کتابخانه دولت علیه ایران با عنوان تاریخ قاجاریه به نمره ۳۱۲۲ از مجموعه کتاب‌های کتابخانه سلطنتی قاجاریه بوده و در قسمت ملاحظات توسط میرزا موسی مرآت الممالک رئیس و تحویلدار و کتابدار کتابخانه سلطنتی امضا شده است.
از مشخصات نسخه آن است که با عبارت «بسمله حمدا کثیراً مبارکا فیه توتی الملک من تشاء و تنزع الملک ممن تشاء … چنین گوید بنده خاکسار امامقلی قاجار که مورخین ایران را در اصل ایل جلیل اصیل ایماق قاجار اختلاف است…» شروع می‌شود و در همان آغاز نویسنده کتاب مشخص می‌شود امامقلی میرزای قاجار این اثر را به رشته تحریر درآورده است.
درباره مصحح کتاب
علیرضا نیک نژاد، تاریخنگار، مصحح و پژوهشگر پرکار نسخ خطی است. از جمله آثاری که با تصحیح، تعلیقه و پژوهش او منتشر شده‌اند می‌توان به این موارد اشاره کرد: «رساله‌ای در سیاق» اثر ابواسحاق غیاث‌الدین محمد کرمانی، «خلاصه السیاق» اثر سیدمیرزا حسن خان دبیر قاجار تفرشی، «شهباز اسپیدبال» رمانی به قلم میرزا علی خان دیوسالار (سالار فاتح)، «بحر الجواهر فی علم الدفاتر» اثر عبدالوهاب بن محمدامین شهشهانی اصفهانی، «مکاتبات و نامه‌های میرزا علی‌اصغرخان اتابک امین‌السلطان با مظفرالدین شاه» (مشترک با سعاد پیرا)، «اصفهان عصر ظل‌السلطان: یادداشت‌های روزانه اصفهان و دربار ظل‌السلطان (۱۳۰۲ - ۱۳۰۲ ق)» (مشترک با اکبر شریف زاده) و...
کتاب «میرزا آقاخان نوری قربانی تاریخ نویسی معاصر ایران» نیز از جمله تالیفات مهم نیک نژاد است.
نظر شما